Malarstwo Ikony

IKONA

PONADCZASOWY WIZERUNEK

warsztat pisania ikon

O IKONIE

Termin ikona pochodzi od greckiego słowa eikôn, które oznacza "wizerunek", "portret", ale także "obraz". Termin ten dotyczył przedstawiania wizerunków Chrystusa, Marii i świętych nie tylko malowanych na desce, ale również rzeźbionych, czy ukazywanych na ścianie w formie malowidła, fresku lub mozaiki. Obecnie termin ikona kojarzy się nam z malarstwem sztalugowym.

Pierwsze ikony były jedno- lub kilkupostaciowe, przeznaczone głównie do konteplacji. Źródłem tych ikon były portrety grobowe, czyli prawdziwe wizerunki świętych zawierające zarówno pierwiastek materialny jak i duchowy. Przedstawiony na ikonach świat jest pozaczasowy i wieczny.

Duże znaczenie dla kultu ikon odgrywał acheiropoietos - "wizerunek nie sporządzony ludzka ręką", czyli prawdziwy obraz Chrystusa powstały, według tradycji, za Jego życia na ziemi. Natomiast pierwsze wizerunki Matki Boskiej przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście, który zaraz po zesłaniu Ducha Świętego miał ich namalować trzy: Eleusa (Umilenie - miłościwa, współczujaca, czuła), przedstawiajacy Maryję z Dzieciatkiem dotykajacych się policzkami, co podkresla matczyna miłość i czułość, ale także to wizerunek Matki świadomej przyszłej męki Jej Syna, bolejącej, jednak przyjmującej tę świadomość z pokorą; kolejny to Hodegetria (Hodigitria) - "ta, która jest przewodniczką w drodze", to wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ukazanych en face, majestatycznie i dostojnie (np. Matka Boska Częstochowska) oraz trzeci obraz, przedstawiajacy Matkę Boską bez Dzieciątka, przypominającą ikonę Deésis, tzn. Matki Boskiej kierującej swą modlitwę do Chrystusa.

We wspaniałej historii kultu ikon miał miejsce jego kryzys, zwany ikonoklazmem (726 r. - 843 r.). Problem dotyczył przede wszystkim obrazów z wizerunkiem Chrystusa (w rzeczywistości problem był bardziej rozbudowany). Ich kult był tak wielki, ze zaczeto obawiac się idolatrii (oddawanie czci symbolom, bałwochwalstwo). W czasie sporów dwóch obozów - ikonoklastów, opowiadajacych się za zakazem kultu ikon, z ikonodulami, zwolennikami tego kultu - zniszczeniu uległa niezliczona liczba ikon. Aby zapobiec "bałwochwalczemu kultowi" obrazów, na II Soborze Nicejskim ustalono dwa rodzaje czci: proskenesa, czyli cześć należna Bogu i latreia - cześć oddana Bogu przed ikoną. Ostatecznie w 843 roku na synodzie w Konstantynopolu uznano kult ikon, jako wizerunków zawierających w sobie pierwiastek boski: "Ktokolwiek oddaje cześć wizerunkowi, oddaje cześć Istocie, która on przedstawia...".

Proces powstawania obrazu nazywany jest "pisaniem ikony", ponieważ ikona jest uosobieniem zarówno słowa jak i obrazu. Niegdys posługiwano się przewaznie dwiema technikami malarskimi: temperą enkaustyczną (woskową) oraz jajową, rzadko farbą olejna. Deska, na której ma powstać wizerunek jest specjalnie do tego celu przygotowana. Aby zabezpieczyć ja przed wypaczaniem, na odwrocie umieszcza się dwie poziome listwy (szponki, lastoczki). Na lico ikony przykleja się płótno (powołoka), na które nakłada się grunt (lewkas).

Niezwykle ważnym elementem w malowaniu ikon był wzornik (podlinnik), który miał zapobiegać przed wyobraźnią artysty i jej ingerencją w kanon. Jednak nasilający się wpływ sztuki Zachodu sprawił, że malarze zaczęli malowac z większą swobodą. We współczesnym malarstwie ikonowym zaczyna się wracać do dawnych technik i tradycji, także do wzorników, co przydaje obrazom szlachetnościości i dostojeństwa.